روانشناسی و تربیت كودكان از نگاه پیامبر اسلام (ص)
مدت یك قرن است كه غرب تحقیقات دامنه دار و عمیقی پیرامون روان شناسی تربیت كودك به انجام رسانده است كه به واقع، نتایج چشمگیری از آن پژوهش ها به دست آمده است؛ هر چند به بسیاری از پژوهش های آنان نمی توان به دیده اطمینان كامل نگریست. تا این زمان همچنان پیروان ژان پیاژه (زیست شناس، فیلسوف و روان شناس سوئیسی، متوفای 1980م)، اسكینر، باندورا، كلارك هال، اریكسون و هاینزوانر، با یكدیگر نسبت به عقاید استادان خود اختلاف عقیده دارند. جمعی كودك را بزرگسالی كوچك (به تعبیر آنان: مینیاتور بزرگسال) و بعضی او را كاملاً متمایز با بزرگسال تعریف می كنند. عده ای او را متمایل به بدی، و برخی او را پاك سرشت می دانند.
درباره تربیت، تغذیه، رشد، عادت ها و رفتارهای كودك نیز نظریات متفاوت و متناقض بسیاری میان پژوهشگران وجود دارد كه به واقع آدمی گاه در انتخاب نظریه درست میان آنان سرگردان می شود.
انبوه نتایج علمی كه امروزیان بدان دست یافته اند در سایه آزمایش های سالیان متمادی، استفاده از فن آوری و استمداد از تجربیات گذشتگان است؛ با این حال پیوسته طرح ها و نظریات جدیدی به دست می آید كه گاه به طور كامل، ناقض نظریات گذشته است. اما در صدها سال پیش كه هیچ یك از این زمینه ها و امكانات پژوهشی وجود نداشته است، از سوی حضرت محمد امین صلی الله علیه و آله و سلم نسبت به كودكان، گفتارها و رفتارهایی مشاهده شده است كه امروزیان در ژرفای آن درمانده اند و فهم عمیقی از آن به دست نیاورده اند. معجزه حضرت محمد امین صلی الله علیه و آله و سلم تنها آیات قرآن نبود. گفتار و رفتارش، همه معجزه بود. چه آن كه معجزه پدیده ای است كه بشر از ارائه نمونه آن ناتوان باشد.
در عقاید امروزیان متمدن و متفكر چنین آمده است كه: اگر كودكان، وحشی و پرخاشگرند باید آنان را رام و مطیع گردانید. زیرا آنان ماهیت حیوانی دارند و غرایز نقش اساسی در انگیزش رفتارشان دارد.
این در حالی است كه ما بارها این جمله را از سخنان رسول اكرم صلی الله علیه و آله و سلم شنیده یا خوانده ایم كه: پنج چیز است كه تا آستان مرگ آنها را ترك نمی كنم؛ یكی از آنها سلام كردن به كودكان است.
به راستی، ژرفای مفهوم این جمله را كدام متفكر روان شناس درك می كند؟ در افكار خردسالان چه می گذرد كه حضرت امام صادق علیه السلام در پی نقل آنچه از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرا گرفته، می فرماید: “احبوا الصبیان و ارحموهم و اذا وعدتمو هم ففو لهم فانهم لایرون الا انكم ترزقونهم"؛ به كودكان محبت بورزید و مورد شفقتشان قرار دهید و هر گاه به آنان وعده ای دادید، وفا كنید. زیرا آنها شما را روزی دهنده خود می دانند (4). در این رفتار رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم چه حكمتی نهفته بوده است كه همه روزه كه صبحگاه از خواب برمی خاست، دست محبت به سر فرزندان خود می كشید؟
در این نوشتار به طور گزیده به تشریح پاره ای از گفتارها و رفتارهای حضرت محمد صلیه الله علیه و آله و سلم درباره كودكان می پردازیم.
نامطمئن بودن نظریات رایج كنونی و سرمشق بودن رفتار پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم برای ما -به تصریح آیه- (6) قرآن ما را بر آن می دارد كه به فرموده ها و كردار حضرت رسول اكرم صلی الله علیه و آله و سلم عمیق تر بنگریم و به واقع اعتقاد داشته باشیم كه آنچه او به جای آورده -به فرض درستی روایت- فراتر از اكتشافات علمی امروزیان است. كوچك ترین عمل او در پی ارائه معیاری است كه برای معاصران وی ناشناخته ماند و برخی تا این زمان نیز ناشناخته باقی مانده است. از آن نمونه، در جمله ای ساده از آن بزرگوار می خوانیم:
“اكرموا اولادكم و احسنوا آدابكم"؛(7) فرزندانتان را گرامی بدارید و با آداب و روش پسندیده با آنان رفتار كنید.

در نظر سطحی، این فرموده تنها سفارش به احترام كودكان و رفتار صحیح با آنان است. اما این كه چه رفتاری در شأن كودك نیست تا از آن پرهیز شود، و چه روشی نادرست است تا نسبت به وی انجام نگیرد جای گفتگو است. آیا والدین و مربیان برای یافتن پاسخ صحیح این دو پرسش، خود نباید پیش تر پیرامون تربیت كودك آگاهی هایی به دست آورند، پدر و مادری كه با آداب و روش صحیح زندگی ناآشنایند چگونه می توانند فرزندشان را با آداب درست تربیت كنند؟! آیا بوسیدن كودكان -دختر و پسر- تا چه سنی رواست؟ آیا از جا برخاستن در برابر بچه های كم سن بجا است یا نابجا؟ آیا تنبیه و كتك آنان تا چه میزان سفارش می شود؟ تفاوت گذاری میان آنان تا چه اندازه صحیح یا ناصحیح است؟ بازی كودك و «بازی با كودك» چه لزوم و فایده ای دارد؟
بنابراین، سفارش به گرامیداشت كودك، تاكید بر تاسیس بنیادی است كه به خانواده ها آموزش دهد چگونه با فرزندانشان رفتار كنند. خانواده و مجالس خانوادگی، آموزش و پرورش، صدا و سیما و مراكز فرهنگی، هر یك بنیادی است كه باید بدین مهم توجه كند.
از طرف دیگر باید مشخص شود كه بی احترامی به كودك و ترك آموزش وی چه پیامدهایی دارد! اگر اطرافیانش با آداب و روش درست با او برخورد نكنند چه پیش خواهد آمد؟ كودك در هر حال بزرگ خواهد شد. اگر او در بزرگسالی دریابد كه بسیاری از رفتارهای بزرگسالان با وی در كودكی، ناصحیح بوده است، نسبت به آنان چگونه خواهد اندیشید؟ آیا والدین چنین كودكی اكنون در بزرگسالی این كودك می توانند امیدوار باشند كه وی آرای امروز آنان را بپذیرد و بدان عمل كند؟ چگونه بسیاری از والدین بدین امر توجه ندارند كه یكی از علت های تمرد نوجوانان و جوانان، پی بردن آنان به اشتباه روش پدر و مادر در كودكی ایشان است!
به هر تحلیل، توجه رسول خدا صلیه الله علیه و آله و سلم به دنیای كودكان را در چندین جنبه می توان جستجو كرد:
1. كوشش برای تولد فرزندان سالم
برخلاف عقیده بسیاری از نظریه پردازان كه تربیت كودك را از شش ماهگی یا دو سالگی به بعد نتیجه بخش می دانند، تعالیم رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم زمانی پیش تر از این را در تربیت كودك موثر می شمارد. نوزاد بیشتر صفات خوب و بد را از طریق ژن از پدر و مادر به ارث می برد. بنابراین، تربیت او نه از دوران حمل كه پیش از ازدواج آغاز می شود.
دختر و پسری كه پیش از ازدواج به اصول اخلاقی و دینی پایبند نباشند بسیار دشوار می توان امید داشت كه فرزند آنان درستكار تربیت شود. البته سهم محیط تربیتی و عوامل و استثنائات روزگار را نادیده نمی انگاریم.
اگر تربیت كودك از شش ماهگی یا دو سالگی آغاز می شود، این دستور رسول اكرم صلی الله علیه و آله و سلم چه مفهومی می یابد كه می فرماید: هر كس صاحب فرزندی شد در گوش راست كودكش اذان و در گوش چپ او اقامه بگوید تا از شر شیطان در امان باشد. امیر مومنان علی علیه السلام می فرماید: زمانی كه دو پسرم حسن و حسین علیه السلام تولد یافتند، آن حضرت همین عمل را انجام داد و دستور فرمود تا در گوش آن ها سوره حمد و آیه الكرسی و آیه های سوره حشر و سوره اخلاص و ناس و فلق را بخوانند.
اگر كودك دو ماهه استعداد تربیت و پذیرش ندارد و مشاهدات و شنیده های او در درونش تاثیر نمی نهد به چه سبب رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می فرماید: هرگز مبادا كه كودكی در گهواره، نظاره گر رفتار زناشویی زن و مرد باشد.
به راستی، آیا سلامتی مادر در دوران حمل، تغذیه، ترس و نگرانی ها و نیز اعتیاد وی بر سلامتی روحی نوزاد اثر نمی گذارد؟! آن گاه چگونه می توان نوزاد ناسالم را درست تربیت كرد؟!
امام باقر علیه السلام می فرماید: در عصر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم مردی از انصار [در مدینه] به آن حضرت شكایت كرد كه: همسرم دختر عموی من است و خانواده و اجداد ما همه سفید پوست هستیم و اینك او فرزندی به دنیا آورده كه سیاه پوست و شبیه سیاهان حبشی است.

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم اندكی تامل كرد و سپس از زن توضیح خواست. زن به پاكی خود سوگند یاد كرد. پیامبر فرمود: بین هر انسان تا حضرت آدم علیه السلام عرق (پیوند، ژن، ریشه) وجود دارد كه در ساختمان فرزند فعالیت می كنند… فرزند شبیه یكی از آنها می شود… این نوزاد سیاه پوست شبیه یكی از اجداد دور شماست. كودك را بگیر كه فرزند خود تو است.

هنگامی كه نوزاد رنگ پوست خود را به وسیله ژن از اجدادش به ارث ببرد، آیا صفات خوب یا بد به همین وسیله از آنان به وی سرایت نمی كند؟!

آن حضرت در همین باره فرموده است: “انظر فی ای شیء تضع ولدك فان العرق دساس"؛ خوب بنگر كه نطفه خود را در چه جایگاهی جای می دهی. زیرا ریشه ها [و ژن آدمی] به طور پنهان تاثیر گذار است. [و از طریق آن، اخلاق اجداد به فرزندان منتقل می شود].

نیز در جای دیگر فرمود: “الشقی شقی فی بطن امه و السعید سعید فی بطن امه"؛ بدبخت در شكم مادر بدبخت می شود و سعادتمند در شكم مادر چنین می شود.

در روایتی دیگر آن حضرت به نقش برادر (دایی فرزندان) در تربیت فرزند اشاره می كند و می فرماید: “اختاروالنطفكم فان الخال احدالضجیعین"؛ (14) همسر [شایسته] برای نطفه های خود انتخاب كنید. زیرا دایی یكی از دو ستون [مهم تشكیل دهنده] نوزادتان است.
منتظر ادامه مباحث باشید